بررسی چگونگی پیشرفت شگفت‌انگیز جمهوری اسلامی در علم نانو+نمودار

به گزارش "راهبرد معاصر"؛ پژوهش و تحقیق بر روی ذرات یک ماده به عنوان یکی از دغدغه های اصلی دانشمندان از سالها پیش از میلاد مسیح مورد توجه قرار گرفته بود. وقتی بین 400 تا 500 سال پیش از میلاد مسیح برای اولین بار دموکریتوس به عنوان یکی از فیلسوفان یونانی از واژه اتم استفاده کرد شاید کمتر کسی تصور می کرد که این کشف در آینده به یکی از تکنولوژی های نوین در آینده مبدل گردد. انم در زبان یونانی به عنوان تقسیم نشدنی بوده و به همین منظور دموکریتوس را نیز پدر علوم نانو می نامند.[1]

واژه نانو که مقیاس کوچکی به اندازه 10 به توان منفی 9 را برای مخاطب القا می نماید در زبان یونانی از ریشه نانس به معنای کوتوله بوده است. فلاسفه و دانشمندان از گذشته تا به امروز بیش از صد نوع اتم و تعداد بسیاری ایزوتوپ را کشف نموده اند که ذرات کوچکتری همچون کوارک ها و لپتون ها نیز شامل این کشف می شود. ریزتر شدن وبه تبع آن پیچیده تر شدن ذرات مواد موجب شده تا علم ماده با یک نوع رفرم علمی مواجه شود. اگر به گذشته برگردیم شیشه گران قرون وسطی را می توان یکی از ابتدایی ترین نانوتکنولوژیست ها دانسته که از قالب های خاصی برای شکل دادن شیشه ها استفاده می کردند. گرچه این افراد خود نمی دانستند که چرا با اضافه شدن طلابه شیشه رنگ آن تغییر می کند. در واقع شیشه گران قرون وسطایی برای ساخت شیشه های انواع و اقسام کلیساها از ذرات نانومتری طلا استفاده می کردند که با این کار شیشه ها رنگی بسیار جذاب به خود می گرفتند. اگر بخواهیم مثال های ملموس دیگری از استفاده ناخواسته از علم نانو در گذشته بزنیم شاید جام های مشهور لیکرگوس در زمان روم باستان مثال مناسبی باشد. چنین جامی که هنوز در موزه بریتانیا نگهداری می شود از جهتی که بدان نور تابیده می شود نورهای متعددی منعکس می گردد. وقتی نگاهی ریزبینانه تر به این مقوله بیندازیم متوجه می شویم که در این جام از بلورهای فلزی بسیار ریز با مقیاس نانو حاوی نقره و طلا استفاده شده که در واقع حضور همین نانو بلورها دلیل اصلی ایجاد رنگ ویژه جام لیکرگوس شده است.

در این پژوهش سعی شده تا مراحل بهره برداری کاربردی از علم نانو و ورود ایران به باشگاه نانوفناوری دنیا در پس از انقلاب و پیشرفت ملموس آن مورد بررسی قرار گیرد.

 تبدیل علم نانو به نانوتکنولوژی

فناوری نانو یا به اصطلاح علمی آن نانوتکنولوژی رشته ای کاملا کاربردی بوده که موضوع محوری آن در حوزه مهار ماده با ابعاد کمتر از یک میکرو یعنی در حدود یک تا صد نانومتر می باشد. بهره برداری از دانش نانو برای به کارگیری خواص جدید از مواد و سیستم های متعدد در ابعاد گفته شده که به طور طبیعی اثرات فیزیکی جدید را در پی خواهد داشت، تعریف کلاسیک نانو تکنولوژی بوده است.

فناوری نانوتکنولوژی به عنوان یک فناوری نوپا به طور خلاصه از سه مرحله تشکیل شده که شامل: طراحی ساختار یک اتم، ترکیب ساختارها و تبدیل آن به یک ماده جدید در ابعاد نانو با خصوصیات بسیار ویژه، ترکیب این گونه مواد ها و ایجاد یک سری ابزارهای مفید می باشد.

ورود علم نانو به حوزه تکنولوژی های نوین را می توان از مقاله ریچارد فایمن[2] پیرامون قابلیت های فناوری نانو در آینده بشر خلاصه نمود. فایمن یکی از متخصصین کوانتوم نظری و دارنده جایزه نوبل بوده که در سال 1959 با یک سخنرانی تحت عنوان(فضای زیادی در سطوح پایین وجود دارد) سعی کرد تا به ابعاد جدیدی از علم مواد دست پیدا کند. آنچه در ذهن فایمن رخ می داده یک نوع دکترین مولکولی بوده که می تواند چندین برابر از یک سلول کوچکتر بوده و وارد بدن انسان شده و برای مطالعات پزشکی و یا آزمایش های متعدد بهره برداری شود. در واقع فنانوری نانو را می توان جزوی از موج چهارم انقلاب صنعتی دانسته که در تمامی گرایشات علمی قابلیت نفوذ داشته و به سرعت نیز در حال توسعه می باشد.[3]

سیر پیشرفت ایران در حوزه نانو فناوری و سیاست های علمی کشور

کویر علمی در حوزه نانو پیش از انقلاب

اگرچه از قدمت علم نانو در کشورهای اروپایی و آمریکا در حدود 60 سال گذشته ولی تا پیش از انقلاب اسلامی، دانش و علوم نانو در هیچ یک از دانشگاه های کشور وجود نداشته و هیچگونه پژوهش تئوری نیز در این زمینه صورت نگرفته بود.

در حالی که در کشورهای اروپایی و آمریکا پس از کسب جایزه نوبل توسط فایمن تلاش شده بود تا ریز ذرات مورد بررسی و پژوهش قرار گیرد و همچنین مطالعات جدی در این زمینه شکل گیرد ولی به دلیل علوم وارداتی در زمان پهلوی دوم، هنوز هیچ گونه زیرساختی در این حوزه شکل نگرفته بود و به ضرس قاطع می توان گفت که حتی نام نانو نیز در میان پژوهشگران ایرانی شناخته شده نبود. چرا که مسیر پیشرفت علمی ما در آن برهه زمانی مسیری کاملا وارداتی بوده و برای ورود علوم جدید به کشورمان ابتدا باید منتظر می ماندیم تا آن علم در کشورهای اروپایی به ویژه آمریکا به مرحله بلوغ و بهره برداری برسید و پس از آن منتظر ورود علم جدید به کشورمان باشیم. آموزش های علوم جدید بر اساس اقتضا و خاستگاه دیگر کشور ها به ایران صورت می پذیرفته و بنابراین تا سالها کشورمان از علوم نانو بی بهره بوده است. در واقع می توان از اصطلاح استعمارعلمی در آن بازه زمانی اشاره نمود تا بنا بر سیاست های دیگر کشورها رشد علمی در حوزه ای خاص شکل گیرد.[4]

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با شعار نه شرقی نه غربی که حکایت از خروج از هرگونه سلطه بیگانه بوده طبیعتا هیچ گونه حمایت علمی از کشور نمی شده و همین امر موجب شده تا دانشمندان و پژوهشگران ایرانی پس از عبور از گردنه های سختی همچون 8 ساله دفاع مقدس و ورود به مرحله سازندگی کشور، خود در زمینه علم نانو پیش قدم شوند. عدم هرگونه حمایت از سوی کشورهای غربی و صرفا با استفاده از پژوهش هایی که در این زمینه شکل گرفته موجب شده تا دو سبک برنامه ریزی 10ساله در زمینه پیشرفت علمی در حوزه نانوفناوری شکل گیرد و در نهایت ایران در کمتر 20 سال خود را به قله های نانوفناوری در جهان برسد. رخدادی که اگرچه شروع حرکتش نسبت به دیگر کشورها با تاخیر روبرو بوده ولی شتاب پیش برنده آن به قدری از لحاظ علمی و ساختاری قابل توجه بوده که همه کشورهای جهان را خیره می کند. در حال حاضر حتی مدارس کشور نیز مساله نانوفناوری آموزش داده شده تا در مباحث دانشگاهی آشنایی لازم را داشته باشند.

سیر تکامل علمی کشور در حوزه نانوفناوری به شرح ذیل است:

ورود ایران به باشگاه نانو در سال 1379

ابتدای اسفند سال 1379 طی نامه ای که مرحوم دکتر ابتکار به عنوان مشاور رئیس جمهور وقت به رئیس جمهور نوشته بود؛ موضوعی تحت عنوان فناوری نانو مطرح گردیده وخواستار ورود ویژه به این مساله شد.

نتیجه این نامه نگاری های ایجاد ستاد ویژه توسعه فناوری نانو در کشور در 16 شهریور 82 شده که در این ستاد نهادهایی همچون معاون رئیس جمهور، وزارتخانه اقتصاد، وزارتخانه بهداشت، وزارتخانه جهاد کشاورزی، وزارتخانه صنعت، وزارتخانه علوم، رئیس سازمان برنامه ریزی کشور و تعداد دیگری از مدیران مرتبط و محققین حضور دارند.

ورود ایران به حوزه نانو فناوری در ابعاد بین المللی در سال 1383

قبل از تدوین نهایی سند بلندمدت توسعه فناوری نانو برخی اقدامات در راستای آماده سازی کشور به منظور توسعه در علوم نانو شکل می گیرد در همین راستا از ابتدای سال 83 برنامه ای برای توسعه منابع انسانی با عنوان برنامه حمایت تشویقی آغاز می شود، که هدف اصلی آن، ایجاد انگیزه در بین پژوهشگران کشور برای جهت دادن تحقیقات آنها به سوی فناوری نانو شکل می گیرد.با شروع برنامه حمایت تشویقی، گردآوری اطلاعات پژوهشی و تشکیل بانک های اطلاعاتی جامع فناوری نانو نیز آغاز می شود، که هم اکنون کارنامه کلیه ی افراد و مراکز و مؤسسات کشور را در خود دارد. 

اواخر سال 83 حرکت بین المللی برای استانداردسازی فناوری نانو آغاز می شود. پیشنهاد تشکیل یک کمیته برای استانداردسازی فناوری نانو در سازمان بین المللی استاندارد (ISO) مطرح و تصویب می شود. این کمیته با عنوان ISO/TC229 با حضور 23 عضو فعال و 7 عضو ناظر تشکیل می شود.ایران از ابتدا به عنوان عضو اصلی این کمیته پذیرفته می شود و کارگروهی را با مدیریت مشترک ستاد و سازمان استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران، به صورت متناظر با کمیته بین المللی تشکیل می دهد. کمیته استاندارد سازی فناوری نانوی ایران به صورت مستمر و فعال در نشست های شش ماهه ی کمیته بین المللی حضور می یابد.

تصویب سند اول توسعه فناوری نانو در سال 1384

سال 84 ولی اتفاق بزرگی در حوزه سیاستگذاری علمی در حوزه نانوفناوری شکل می گیرد. پس از تشکیل ستاد توسعه فناوری نانو با تلاش کارشناسان این حوزه سندی تحت عنوان سند بلند مدت توسعه فناوری نانو آغاز شده و در سال 1384 این پژوهش ها منجر به تصویب سند اول از سوی هیئت دولت شد. مطابق سند راهبردی توسعه فناوری نانو، ایران باید تا سال 1393 در هر سه شاخص علم، فناوری و بازار، به جایگاه پانزدهم دنیا در فناوری نانو دست پیدا می کرد؛ با رصد جایگاه ایران در این شاخص ها مشخص شده بود که کشورمان به لحاظ تولید علم در سال 2000میلادی (سال 79)، با 9 مقاله مرتبط با فناوری نانو در رتبه 60 دنیا قرار دارد و در منطقه نیز پنج کشور ترکیه، مصر، عربستان، ازبکستان و ارمنستان جلوتر از ایران بودند.

در روز 25 بهمن 1384 دبیر و تعدادی از اعضای ستاد در حضور مقام معظم رهبری گزارشی از فعالیت های این ستاد و برنامه های آن در آینده را به ایشان ارائه می کنند. ایشان ضمن ابراز خرسندی از فعالیت های صورت گرفته، برای تسریع در روند توسعه ی این فناوری، می فرمایند: ما قله فناوری نانو را زود شناخته ایم؛ حال دو چیز مهم است: یکی همت شماست که حتما در این مساله کوتاه نیایید و از همه همت و توانایی هایتان استفاده کنید. منظورم از همه همت و توانایی، همان دایره وسیعی است که شما در برنامه فناوری نانو در نظر گرفته اید؛ یعنی دانشمندان سرتاسر کشور، شبکه آزمایشگاهی سرتاسر کشور و حتی دانشجو، دانشگاهی و دانش آموز. از همه اینها استفاده کنید. و دوم کمک هایی که باید بشود و پشتیبانی مالی لازم که با توجه به سرمایه گذاری دولت های جهان و هدف گذاری کسب یک تا دو درصد بازار جهانی، برای رسیدن به آن باید بودجه ای معادل دو درصد سرمایه گذاری دولت های جهان به این برنامه اختصاص داده شود.جایگاهی هم که برای این کار در نظر گرفته شده است باید همین ستاد ریاست جمهوری باشد. برای شما همین نقش ستادی خوبست ولی در ابتدای کار ناچار هستید در بعضی بخش ها در اجرا هم وارد شوید تا حرکت شکل بگیرد."

ورود ستاد نانو کشور به عنوان زیر مجموع معاون علمی ریاست جمهوری در سال 85

روز 12 اردیبهشت 1385، شورای عالی انقلاب فرهنگی در پانصد و هشتاد و دومین جلسه خود، ضمن تأکید بر اجرای دقیق "سند راهبرد آینده" به عنوان برنامه 10 ساله توسعه فناوری نانو، سیاست ها و راهبردهای توسعه و ارتقای این فناوری در کشور را تصویب می کند.

در 16 بهمن 1385 با تشکیل معاونت علمی ریاست جمهوری، ستاد به عنوان زیرمجموعه این معاونت ادامه فعالیت می دهد.

رتبه اول منطقه و پانزدهم دنیا در حوزه نانو در سال 1388[5]

اگرچه طبق سند اولیه تدوین شده قرار بود ایران در سال 93 به رتبه 15 جهانی در حوزه تولید علم نانو برسد ولی گویا پیشرفت علم نانو در کشور با ورود این علم به دانشگاه ها با سرعت بیشتری جلو رفته و در سال 88 یعنی در حدود 5 سال زودتر به اهداف از پیش تعیین شده رسید. در آبان ماه 88 ، ایران به طور رسمی به عنوان 15 کشور دنیا در حوزه تولید علم نانو و همچنین به عنوان رتبه اول در میان کشورهای اسلامی و منطقه قرار گرفت. در واقع در سال 88 شاهد هستیم که در حدود دو هزارعضو هیئت علمی و 2هزار محقق کارشناسی ارشد و دکتری در زمینه نانو فناوری در دانشگاه های کشور مشغول پژوهش هستند و در حدود 3500 پایان نامه تحصیلی در حال انجام بوده است. ورود علم به صنعت منجر شده تا سی شرکت به تولید محصولات مبتنی بر فناوری نانو به صورت مستمر فعالیت کنند و حتی برخی از محصولات آنها وارد بازارهای خارجی شود. در این دوران نه تنها ایران متولی شبکه فناوری نانو در کشورهای عضو اکو بوده بلکه عضو فعال کمیته بین المللی استانداردسازی فناوری نانو و عضو گروه مشاوران رئیس این کمیته است.[6]

به طور کلی می توان گفت که سال 88 مقطعی حساس برای رشد فناوری نانو در کشور بوده و فعالیت های شکل گرفته چه در حوزه علمی و چه صنعتی قابل لمس بوده است. از بارزترین رخدادهای آن برهه حساس که به خوبی واژه نانو را در میان عموم مردم جاانداخته بود ورود جوراب های نانو و پوشش های نانو در کشور بود.

سند 10 ساله دوم توسعه فناوری نانو از سال 94 13تا 1404

پس از روند موفقیت آمیز سند 10ساله اول به منظور تبدیل شدن ایران به قدرت علمی در جهان سند دوم نیز در سال 1394 تصویب شد. اگرچه در رویکرد ابتدایی در سند اول ناظر بر توسعه فناوری نانو بوده و تربیت نیروی انسانی و زیرساخت ها مورد تاکید قرار گرفته بود ولی در رویکرد سند دوم شاهد تبدیل شدن ایران به مرجعیت علمی هستیم. استقرار سیستم های نانو مواد و صنایع نانوی و همچنین ارتقای این صنایع از طریق توسعه بازار و صادرات محصولات از جمله مواردی بوده که در سند دوم بسیار مورد تاکید قرار گرفته است.این رویکرد موجب شد تا شرکت‌های فناوری فعال در حوزه نانو در گام بخش جرات و جسارت تولید محصولات دانش بنیان مبتنی بر فناوری نانو را یافتند و در ادامه این راه با زمینه سازی‌های صورت گرفته در تلاش هستند تا محصولات خود را وارد بازارهای جهانی کنند.

در همین راستا ستاد توسعه فناوری نانو علاوه بر تجهیز حدود 80 آزمایشگاه دانش آموزی نانو در سراسر کشور برنامه ریزی برای تجهیز 400 آزمایشگاه دیگر را در دستور کار دارد. با توجه به هماهنگی های صورت گرفته تجهیز و راه اندازی این آزمایشگاه با حمایت 40 درصدی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، 30 درصدی وزارت آموزش و پرورش و 30 درصدی ستاد توسعه فناوری نانو بوده است.[7]

رهنمودهای رهبری در راستای بهبود حوزه نانو تکنولوژی در کشور

(لزوم حمایت دولت به منظور تسهیل بهره برداری از طرح ها) 15 مرداد 87

رهبر معظم انقلاب به مدت 3 ساعت از جدیدترین دستاوردهای علمی و فناوری دانشمندان و متخصصان کشورمان در بخشهای مختلف بازدید کردند.در نمایشگاه فناوری و نوآوریهای برگزیده در حسینیه امام خمینی (ره)، پنجاه و یک طرح دانشمندان و متخصصان کشورمان در بخش‌های فناوری‌نانو، زیست فناوری، میکروالکترونیک، ارتباطات و فناوری اطلاعات، انرژی های نو، سلول‌های بنیادی، هوا – فضا، گیاهان دارویی و طب ایرانی، علوم و فنون هسته‌ای، و مابین رشته‌ای ارائه شده بود.برخی از این طرح‌ها و نوآوری‌ها برای نخستین بار در کشور انجام شده و دانش برخی از این فناوری‌ها در جهان محدود به یک یا چند کشور خاص است.طرحها و نوآوری‌های ارائه شده در بخش فناوری‌نانو شامل ساخت پوست مصنوعی با استفاده از بسترهای نانو، طرح ساخت کبد مصنوعی، مهندسی بافت به روش تک مرحله‌ای، تولید داروهای ضدسرطان با استفاده از فناوری نانو، تولید میکروسکوپ تونلی روبشی، و طراحی و ساخت دستگاه نانوفیلتراسیون برای تصفیه آب بود.

(ورود به دانش انحصاری نانو)3مرداد91

مقام معظم رهبری در جمع مسئولان و کارگزاران نظام، پیشرفت در بعضى از دانش‌هاى مهم و انحصارى و منحصربه‌فرد، ازجمله نانو را ازجمله واقعیت های نظام جمهورى اسلامى دانستند.

ایشان آرمانگرایی همراه با واقع‌بینی را رمز حرکت پیشرو ملت و نظام اسلامی در 32 سال اخیر برشمردند و با تأکید بر توانایی‌ها و ظرفیت‌های تعیین کننده ملت و نظام اسلامی ،به تشریح ضرورت‌ها و بایدها و نبایدهای مقابله با چالش‌های پیچیده دشمن پرداختند.

مقام معظم رهبری در تشریح برخی از واقعیت‌های نظام جمهورى اسلامى به پیشرفت در دانش‌هاى پیچیده اشاره کردند و بیان داشتند: "در حوزه‌ى بعضى از دانش‌هاى مهم و انحصارى و منحصربه‌فرد - در لیزر، در نانو، در سلول‌هاى بنیادى، در صنعت هسته‌اى - کشور رتبه پیدا کرده. 

(ورود علوم نانو در حوزه صنعت و تولید)11بهمن 93

رهبر معظم انقلاب با اشاره به برگزاری نمایشگاه دستاوردهای نانو که در 11 بهمن 1393 در حسینیّه‌ی امام خمینی (ره) برگزار شده بود فرمودند: "در همین حسینیّه نمایشگاهی برگزار کردند و بنده با جوانان علاقه‌مند به این کار و بخش‌های مختلف شرکت‌های دانش‌بنیان از نزدیک آشنا شدم - البتّه گزارش داشتم، اطّلاع داشتم منتها از نزدیک هم با اینها آشنا شدیم - دارند کار می‌کنند، دارند تلاش می‌کنند، دارند پیش می‌روند."رهبر انقلاب درخصوص تقویت تولید داخل، وظایفی برای هر یک از چهار رکن تولیدکننده، سرمایه گذار، مصرف کننده و دولت برشمردند و در خصوص وظایف دولت تصریح کردند:" دولت تصمیم بگیرد در هیچ‌یک از چیزهایی که مصرف می‌کند، از قلم و کاغذ روی میز گرفته تا ساختمان‌سازی تا بقیّه‌ی چیزها، هرآنچه در داخل قابل تولید است، خودش را از خارج ممنوع کند، بر خودش حرام کند. "

(تاکید بر خودکفایی در علم نانو و ورود به باشگاه برترین های دنیا) 9 اردیبهشت 94[8]

مقام معظم رهبری درخصوص پیشرفت چشمگیرایراندر فناوری نانو فرمودند:" در بعضی از علوم نو مثل فنّاوری نانو - که اینها جزو فنّاوری‌های جدید دنیا است - هیچ‌کس در دنیا به ما در این زمینه‌ها کمک نمی‌کند و کمک نکرده است، بعد از این هم کمک نخواهند کرد ما جلو هستیم؛ عناصر ما، جوان‌های ما، محقّقین ما، دانشمندان ما در این زمینه‌ها دارند کار می‌کنند، تلاش می‌کنند، پیشرفت‌های چشمگیری پیدا کرده‌اند."

جایگاه ایران در حوزه فناوری نانو در آستانه چهل سالگی انقلاب اسلامی[9]

جایگاه ایران در حوزه تولید علم نانو

قرارگرفتن ایران در رتبه چهارم تولید مقالات علمی در حوزه نانو به خوبی بیانگر این موضوع بوده که روند رو به رشد ایران در حوزه این علوم به قدری تسریع شده که در آینده ایران، آمریکا و چین به عنوان قدرت های علمی در حوزه نانوفناوری خواهند بود. طبق نمودار زیر کشور ایران در حدود 5.7 درصد از علم نانوی جهان را در اختیار خود دارد که سرمایه گذاری های صورت پذیرفته در حوزه دانشگاه های کشور و همچنین ورود این علم در مدارس کشور در تسریع آموزش نانو بسیار موثر بوده است.

جایگاه ایران در میان کشورهای اسلامی پیرامون تولید علم نانو

با توجه به مقالات منتشر شده در حوزه نانوفناوری به خوبی می توان دریافت که ایران سهمی 40 درصدی از بازار علمی کشورهای اسلامی را به خود اختصاص داده و میزان پیشرفت ایران به قدری بوده که عربستان به عنوان نزدیک ترین تعقیب کننده فقط 13 درصد از تولید علم نانو را به خود اختصاص می دهد که تقریبا یک چهارم ایران بوده است.

جایگاه ایران از نظر تولید محصولات نانو

براساس نمودار زیر از ابتدای سال 89 که به طور مستقیم وارد حوزه تجاری سازی محصولات نانو شده ایم روندی صعودی در تولید محصولات نانو شکل گرفته است به نحوی که پس از تدوین سند دوم 10ساله در سال 94 یک جهش دوباره در توسعه و فروش محصولات نانو را مشاهده می کنیم.

سهم ورود علم نانو به هریک از حوزه های صنعتی

سهم تجاری سازی محصولات نانو در ایران

از 7 هزار و 44 میلیارد ریالی که نسبت به فروش محصولات نانویی ایجاد شده؛ 18 درصد آن به صادرات محصولات اختصاص داشته که چنین امری خود با رشد 12 درصدی نسبت به سالهای گذشته روبرو بوده است. در همین راستا تعداد شرکت هایی که موفق به صادرات محصولات نانویی خود شده اند از 16 کشور به 20 کشور ارتقا پیدا کرده که نشان دهنده تمرکز بر هرچه بیشتر بر صادرات محصولات نانویی می باشد.

شایان ذکر است اگرچه در سالهای گذشته فقط 14 کشور مشتری محصولات نانویی ایران بوده اند ولی امروزه شاهد ورود محصولات ایرانی به 47 کشور بوده ایم که نشان دهنده تعاملات اقتصادی مناسب با دیگر کشورها در زمینه صادرات محصولات نانوتکنولوژی می باشد.